نگاهی به نقش و جایگاه مؤلّفه‌‏های «کتابْ‌محور» در ارزیابی‌‏های حدیثی قدما در پرتو تحلیل منابع فهرستی

بنا بر نظر مشهور، عالمان امامی به دو گروه عمدۀ متقدّمان و متأخّران قابل تقسیم‌اند. تفاوت‌‏های متعددی میان این دو در حوزه‌‏های مختلف علمی، از جمله مسائل و مبانی حدیثی وجود دارد. اطلاعات ما در بارۀ مبانی حدیث‌پژوهی گروه نخست، اندک و در پاره‏ای موارد محدود به گزارش‌‏های کلی عالمانی از نسل متأخّران است که ضمن توجه به اختلافات بنیادی در مبانی حدیثی این دو گروه، در تبیین مبانی گروه اول کوشیده‏اند؛ از جمله، آنها بر تکیۀ قدما بر «نظام قراین» به عنوان نقطۀ کانونی در ارزیابی‌‏های حدیثی تأکید فراوان شده است. مطالعۀ تحلیلی و نقد تاریخی گزارش‌‏های باقی مانده از متقدّمان امامی نشان از نقش محوری مباحث «نقد منبع مکتوب» در میان قراین متعدد قدما دارد. این بررسی‌‏ها مبیّن این مسأله‏اند که اوصاف و ویژگی‌‏های آثار اولیۀ حدیثی _ که با عناوینی چون «کتاب»، «اصل»، «جزء» و «نسخه» معرفی شده‏اند _ فارغ از ویژگی‌‏های مؤلفانشان جایگاهی خاص در نظام حدیث‌پژوهی متقدّمان امامی داشته‏اند. گزارش‌‏های موجود حکایت از آن دارند که این عالمان، گاه به دلایل و شواهد مختلف، نوشته‏ای حدیثی را معتبر و قابل اعتماد تلقّی می‌کردند و حکم به درستی احادیث موجود در آنها می‌دادند. این نوشتار می‌کوشد تا ضمن اشاره به توجه قدما به نشانه‏‏های اعتبار منبع، تأکید آنها بر مؤلفه‌‏های «کتابْ‌محور»، همچون شهرت کتاب، مقبولیّت آن نزد محدّثان و توجه ویژه به اصول حدیثی معتمَد را با ذکر شواهد متعدد تبیین نماید.